دانش آموزانی که در کلاس ها و فعالیت های تربیت بدنی و ورزش به توجه یا حمایت ویژه نیاز دارند و نمی توانند مانند دانش آموزان عادی و بهنجار در برنامه ورزش مدرسه شرکت کنند کودک کم توان محسوب می شوند.کودک کم توان الزاماً یک کودک دارای نقص عضو نیست.با توجه به ویژگی های فعالیت های تربیت بدنی و ورزش در مدارس به چهار نوع ناتوانی که در هنگام مشاهده بازی و ورزش دانش آموزان قابل تشخیص است اشاره می شود ؛

• دانش آموز کم توان ذهنی mentally retarted  
•  دانش آموز کم توان حرکتی ( خام حرکت ) clumsy
•  دانش آموز کم توان جسمانی و فیزیولوژیک
• ناتوانی های رفتاری  behavioral disbilities

تعریف انجمن کم توان ذهنی آمریکا

کم توان ذهنی به شرایطی اطلاق می شودکه درآن عملکردکلی ذهن به طورمشخصی پایین تر از حد متوسط است و درعین حال در رفتارهای انطباقی کودک در دوره رشد تاخیر و نارسایی دیده می شود.منظور از کم‌توان ذهنی محدودیت‌هایی است که در عملکرد فرد بروز می‌کند که از ویژگی‌های آن، کارایی ذهنی پایین‌تر از حد متوسط بوده و با محدودیت‌هایی در زمینه مهارت‌های سازگاری با محیط، همراه است.اصولاً معلولیت‌های ذهنی قبل از سن ۱۸ سالگی بروز می‌کند و به طور کلی یک فرد کم‌توان ذهنی دارای کارایی ذهنی پایین‌تر از حد متوسط (ضریب هوشی ۷۰ و پایین ‌تر از آن است) است.

بهره هوشی و طبقه‌بندی آن

میزان هوش را با علامت I.Q که مخفف  Intelligence Quotieیا بهره هوشی است نمایش می‌دهند که از خارج قسمت سن عقلی بر سن تقویمی ضربدر عدد صد به دست می‌آید.سن زمانی یا تقویمی همان سن واقعی است و سن عقلی یا هوشی از طریق آزمودن‌های سنجیده‌ای که به فرد داده می‌شود تعیین می‌گردد. هر چه نتیجه آزمون‌ها بهتر باشد یعنی فرد آن را با دقت بیشتر و درستی انجام دهد و هر چه قدر فرد قادر به انجام تست‌های میزان شده برای افراد بزرگ‌تر از خود باشد بهره هوشی او بیشتر خواهد بود. معمولاً چنان‌چه نتیجه این تقسیم ۱۰۰ باشد (سن تقویمی برابر سن عقلی) فرد از بهره هوشی طبیعی برخوردار است و اگر از ۱۰۰ بیشتر باشد فرد دارای بهره هوشی بیشتری است.

علل عقب‌ماندگی ذهنی

شرایطی که در زمان:

  قبل از تولد در خلال تولددراوایل کودکی مانع رشد شود ، موجب عقب‌ماندگی ذهنی می‌شود.

• علل عقب‌ماندگی ذهنی عوامل مهم قبل از تولد شامل:
• ناهنجاری‌های کروموزومی 
• بیماری‌های عفونی مادر (مثل سیفلیس)
•  استفاده از مواد و داروهای غیرمجاز (اعتیاد به الکل)
• سوء تغذیه مادر در دوران بارداری
• سن والدین
• پرتونگاری
• هیجانات مادری

علل عقب‌ماندگی ذهنی

عوامل مهم در هنگام تولد:

• صدمه مستقیم به سرومغز
• خفگی یا قطع تنفس در حین تولد
• نارس بودن
• دیر رس بودن نوزاد
• افزایش بیلیروبین خون

عوامل مهم در اوایل کودکی

این عوامل شامل تومورهای بعد از تولد و تعداد زیادی از بیماری‌های ارثی است که علل آن مشخص و قطعی نیست.

تقسیم‌بندی معلولین عقب‌مانده ذهنی

آزمون بهره هوشی (IQ)که شامل:

 آزمون استانفورد ـ بینه (Stanford Binet ) و آزمون وکسلر ( wechsler ) است

معلولین ذهنی را به گروه‌های زیر تقسیم کرده است؛

تقسیم‌بندی کودکان کم توان ذهنی از نظر آموزشی

•  آموزش پذیر با بهره هوشی ۵۰-۷۵
• تربیت‌پذیر با بهره هوشی ۳۰-۴۹
• کاملاً وابسته (پناهگاهی) با بهره هوشی ۲۹ و پایین‌تر

کودکان آموزش‌پذیر

این کودکان از نظر سرعت فراگیری مشکلاتی دارند و در مقایسه با همسالان خود یکسان عمل نمی‌کنند. آنان عموماً قادرند تا رسیدن به سن ۱۶ سالگی در خواندن و نوشتن و حساب در کلاس دوم و سوم پیشرفت کنندولی مهارت‌های ارتباطی این افراد قطعاً محدود است.کودکان آموزش‌پذیر می‌توانند با دیگران معاشرت کنند و هم‌چنین می‌توانند مهارت‌های لازم را برای حمایت‌ مالی از خود در ایام بزرگسالی فرا گیرند.کسب مهارت‌های حرکتی با کندی بیشتری صورت می‌گیرد.

کودکان تربیت‌پذیر

کودکان کم توانی که تا حدی برای برآوردن نیازهای شخصی خود، سازگاری احتماعی گروهی و کسب درآمد استعداد دارند جزء کودکان تربیت‌پذیر طبقه‌بندی می‌شوند. این کودکان را می‌توان برای کمک به خود به اندازه کافی آموزش داد تا در مراقبت از خویش به طور کلی از دیگران بی‌نیاز باشند. رشد فکری آنان یک چهارم تا یک دوم کودکان عادی است ،اما به طور کلی در یادگیری مهارت‌های تحصیلی پایه ، به جز یادگیری ساده واژه‌‌های معمولی و اعداد ، ناتوانند.

کودکان وابسته

کودکان کم توان ذهنی حمایت‌پذیر اکثراً ظاهر غیرعادی دارند و در بالاترین سن و موقعیت در حد کودک سه ساله رفتار می‌کنند. در بسیاری از آنان جمجمه نامناسب دیده می‌شود.گروه کثیری از آنها قادر به جویدن و بلع غذا نیستند و از طریق مایعات تغذیه می‌گردند. در ایستادن و راه‌رفتن نارسائی‌هایی دارند. از نظر عصبی، جنسی و دفع ادرار و مدفوع با مشکلاتی مواجه هستند. به علت کمی هوش و عدم تطابق از خود صداهای ناهنجاری ایجاد می‌کنند. فاقد عواطف، احساسات، ادراک، تخیل و تفکر هستند. حرکات غیرارادی دارند. چون این کودکان از نظر جسمانی – حرکتی و شناختی عقب ماندگی شدید دارند و در مراکز ویژه ای نگهداری می شوند .

کودکان منگول یاسندرم داون  Down Syndrome

تعداد زیادی از کودکان کم توان ذهنی را تشکیل می دهند .سندرم داون (Down Syndrome ) مبتلایان به سندرم داون بزرگ‌ترین زیر مجموعه کم‌توانان ذهنی را تشکیل می‌دهد.

سندرم داون یا منگولیسم

این اختلال اولین بار در سال ۱۸۶۶ توسط پزشک انگلیسی به نام داون شرح داده شد. علت بیماری اختلال و نقص کروموزومی است که این بیماران یک کروموزوم اضافه دارند. یعنی بجای ۲ عدداز کروموزوم شماره یک ۳ عدد از آن کروموزوم را دارند . ژن های انسان به طور معمول به شکل چهل و شش کروموزومی در سلول ها سازمان یافته هستند . یک نوزاد ، بیست و سه کروموزوم از هر یک از والدین دریافت میکند . اما بعضی افراد با کپی اضافی از کروموزوم شماره بیست و یکم متولد می شوند . سندرم داون شایع ترین عارضه ژنتیکی عقب ماندگی ذهنی است. اغلب افراد مبتلا به سندروم داون در حد متوسط و یا بیشتر عقب افتاده ذهنی هستند. ، با این حال ، قادر به حضور در کلاس های معمولی ، با دیگر دانش آموزان می باشند . در سنین بزرگسالی بسیاری از آنها قادر به داشتن شغل و زندگی مستقل می شوند.

ویژگی‌های مشترک سندرم داون

دست ها . مبتلایان به سندرم داون معمولاً دست‌های پهن و انگشتان کوتاه دارند. در بعضی از این افرد انگشت کوچک و دست فقط یک بند دارد. این انگشت ممکن است به سمت انگشتان دیگر خمیدگی هم داشته باشد. این عارضه توانایی افراد برای در دست گرفتن اشیاء را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

پاها . پاهای این افراد عموماً کوتاه و زمخت هستند و بین انگشتان اول و دوم پا فضای زیادی وجود دارد. این ویژگی سطح اتکای فرد در هنگام ایستادن را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

تن عضلانی . گردن و اعضای کودکان کم‌سن و سال مبتلا به سندرم داون غلب نرم و شل هستند. این پدیده را (Hyper tonia) می‌نامند این اصطلاح برای بیان سستی و آویختگی عضلات در حالت استراحت بکار برده می‌شود. بنابراین، سستی عضلات کودکان مبتلا به سندرم داون به معنای ضعف عضلانی آن ها نیست. این کودکان می‌توانند از قدرت بدنی طبیعی برخوردار باشند.

اندازه بدن. کودکان مبتلا به سندرم داون در هنگام تولد معمولاً سبک‌تر از کودکان طبیعی هستند و قد آنها نیز کوتاه‌تر است. متوسط قد این افراد در مردان ۱۴۵ تا ۱۶۸ سانتی‌متر و در زنان ۱۳۲ تا ۱۵۵ سانتی‌متر می‌باشد. کودکان مبتلا به سندرم داون دارای همه ویژگی‌های این سندروم نیستند. تاکنون ۱۲۵ ویژگی برای سندرم داون شناخته شده است. در بسیاری از کودکان مبتلا به سندروم فقط ۶ تا ۷ عدد از این ویژگی‌ها دیده می‌شود. کم‌توانی ذهنی تنها عارضه‌ای است که به طور نسبی و در همه مبتلایان به سندرم داون دیده می‌شود.کودکان منگول در هنگام حرکت و بازی نمی توانند تعادل خود را بخوبی حفظ کنند و از این رو به فضای حرکتی بیشتری نیاز دارند.

در فعالیت های سرعتی محتاج حمایت و مراقبت بیشتری هستند. کودکان منگول اگرچه درک حسی حرکتی این کودکان مشابه کودکان بهنجار است از نظر پردازش اطلاعات حسی حرکتی مشکل دارند و از این رو هنگام اجرای حرکات به بازخوردهای زیادی نیاز مندند ، حرکاتشان کند است راه رفتن غیر طبیعی این کودکان در اکثر فعالیتهای حرکتی انتقالی تاثیر منفی می گذارد. کودکان منگول به طور انفرادی و گروهی می توانند در برنامه های حرکتی ادراکی و بازی های مختلف تربیتی شرکت.

نوشته‌ی: کیوان فیروزه ئی