همه ی افراد بدون شک از علاقه ی کودکان به ورزش آگاهی دارند . نکته ی قابل توجه در این علاقه ی ورزشی ، علاقه به بازیهایی است که با توپ انجام می شود . این شیء کره ای به شدت مورد علاقه ی کودکان ، به خصوص کودکان آهسته گام است . این علاقه هیچ گاه نباید مورد بی احترامی و کم لطفی قرار گیرد.

تربیت بدنی برای کودکان آهسته گام ، به دلایل عدیده از اهمیت بسزایی برخوردار است و فواید بسیاری برای آنها به ارمغان می آورد. تربیت بدنی استفاده های مستقیم و ابزاری متعددی برای آنها دارد.

الف) استفاده های مستقیم تربیت بدنی

1- تأثیر تربیت بدنی بر آمادگی جسمانی و حرکات تعادلی

تحقیقات نشان داده است که وجود مشکلات جسمانی یکی از بارزترین خصوصیاتی است که در کودکان آهسته گام به چشم می خورد . ویژگی های جسمانی – حرکتی ، ارتباط بسیار بالایی با قدرت شناخت دارد. هر چه فرد از بهره ی هوشی و شناخت ضعیف تری برخوردار باشد ، در بعد هماهنگی ، چالاکی و چابکی و انعطاف پذیری حرکتی با مشکل جدی تری روبرو خواهد بود.

اگر از کودک بخواهیم  دقایقی را پشت سر هم بدود ، لی لی رود یا عمل دراز-نشست را انجام دهد ،ضربان قلب او به حدی خواهد رسید که مربی را از ادامه ی کار مأیوس خواهد کرد و مسأله ی دیگر در کنا آمادگی جسمانی ، حرکات تعادلی و هماهنگی کلی است . هماهنگی کلی بدن ، هماهنگی چشم و دست ، میزانی از توان بالقوه ی جسمانی ، عضلات و ماهیچه های سالم و حفظ تعادل همه ی اندام ها از پیش نیازهای این حرکات تعادلی هستند که نقص در وجود هر یک ، از موفقیت کودک جلوگیری خواهد کرد . یک برنامه ی تخصصی تربیت بدنی به پیش نیازهای فوق و اهداف مربوطه جامه ی عمل خواهد پوشاند.

2- تأثیر تربیت بدنی بر مهارتهای حرکتی ظریف

مهارتهای حرکتی ظریف ، حیطه ی عمده ی مهارتهای حرکتی هستند که کمتر مورد توجه قرار گرفته اند و سهم آنها در برنامه های تربیت بدنی به شدت ضعیف انگاشته شده است . جالب اینجاست که بچه های آهسته گام در ان دسته از مهارتها و هماهنگی های ظریف حرکتی که متضمن بعد قابل توجهی از شناخت است ، مثل درست کردن پل با مکعبهای چوبی ، تفکیک سریع پیچ و مهره ها بر اساس رنگ ، اندازه و شکل ، مشکل بیشتری نسبت به عملکردشان در مهارتهای حرکتی و رشد از خود نشان می دهند. این کم توجهی به قدری پیشرفته است که متأسفانه بسیاری از مربیان تربیت بدنی این زحمت را به خود نمی دهند که آن را در برنامه های خود بگنجانند و این حرکات را مهارت حرکتی قلمداد کرده و کار درمانگر می دانند. درمانگر ها هم اصولا" به کودکان عقب مانده ی ذهنی بزرگتر ( 15 – 14 ساله ها ) کمتر توجه می کنند . فضای حاکم بر اتاق کاردرمانی هم کاملا" متفاوت از فضای ایجاد شده در کلاس تربیت بدنی است. تربیت بدنی همان ورزش است ، همان بهترین زنگ برنامه ی درسی دانش اموزان . تربیت بدنی علاوه بر استفاده از فنونی همچون کاردرمانی ، به خوبی از روان درمانی بهره می گیرد. تربیت بدنی به لحاظ آزادی عمل دانش آموزان بیشترین شباهت را با محیط اجتماع دارد و از این به بعد که این درس ، محتوای محتوای برنامه ای خاص خود را داراست و در چهارچوب ساختار مدرسه ای قرار دارد ، محیط آموزشگاه را در ذهن دانش آموزان متداعی می سازد. این مسآله بهره وری مربی را از فنون کنترل و تغییر رفتار تسهیل می کند.

3- تأثیر تربیت بدنی بر هماهنگی چشم و دست و چشم و پا

هماهنگی چشم و دست و چشم و پا ، زیربنای فعالیتهای پیشرفته ی ورزشی همچون والیبال ، هندبال ، فوتبال ، بسکتبال و ... می باشد. مهارت های حرکتی مورد نیاز در ورزشهای فوق باید ریز شود و برای هریک از آنها تمرینهای مکرر و مرتبی صورت گیرد. هماهنگی چشم و دست با فعالیتهایی همچون پرتاب حلقه دور میله ، پرتاب توپ به حلقه ( سبد ) ، انجام والیبال دو نفره و دریافت و پرتاب اشیای مختلف با اوزان متنوع تقویت می شود. هماهنگی چشم و پا نیز با فعالیتهایی همچون پاس تک خوب دونفره ، زدن توپ به دروازه یا به طرف اهداف متنوع دیگر و یا پنالتی زدن تقویت می شود. پر واضح است که نرمش های ابتدایی در عضلات دستها و پاها و چشم ها ، تأثیر آغازین عمده بر مهارتهای فوق خواهد داشت.

4- تعقیب تربیت بدنی برادراک دیداری

تعقیب ، تثبیت وکنترل چشمی ، دید دو چشمی ، تمیز و حافظه ی دیداری در فعالیت های ورزشی تأثیر دارد و اینجاست که متوجه می شویم کودکان عادی ما از چه نعماتی برخوردار هستند و این مراحل چقدر متوالی و مرتب در انسانهای عادی پشت سر گذاشته می شود. البته اینگونه هم نیست که همه ی کودکان اهسته گام از این نوع مشکلات رنج ببرند . این مهارت ها در همه ی افراد به یک اندازه به چشم نمی خورد و شدت و ضعف در خصوص استعدادهای حرکتی و شناختی در کودکان عقب مانده ی ذهنی به وفور به چشم می خورد.

چرا کودک عقب مانده نمی تواند به خوبی در فوتبال ضربه ی سر بزند؟ چرا دروازبان خوبی نمی شود؟ چرا نمی تواند در بازی جاخالی بدهد؟ چرا و چرا...

غیر از پرسش های فوق سؤالات دیگری هم مطرح است . ما چه کرده ایم؟ آیا به جواب سؤالات خود اندیشیده ایم؟ آیا فکری برای آنها کرده ایم؟ اصلا" مشکل اساسی کجاست؟ آیا فکر کرده ایم کودکی که نمی تواند با چشم توپ در حال حرکت را دنبال کند چگونه می خواهد از خیابان شلوغ بگذرد؟ آیا ریز کردن فعالیت های ورزشی همچون فوتبال به بهبود مهارتهای فوتبالیستی منجر نخواهد شد و در پی آن به محیط های بیرون تعمیم پیدا نخواهد کرد؟ به طور قطع اینگونه خواهد شد

از جمله ویؤگیهای کودکان و نوجوانان آهسته گام ، ضعف قابل توجه آنها در تیزبینی است . بچه های آهسته گام به رغم این که ممکن است از چشمان کاملا" سالم برخوردار باشند ، از نظر دقت و تشخیص و تمیز دقیق و ادراک عمیق دیداری با مشکل جدی مواجه هستند . به عنوان مثال زمانی که از آنها خواسته می شود تفاوت های ظریف دو تصویر مشابه  را در صفحه ی یک مجله نشان بدهند ، مثل دو درخت میوه یا دو فیل هم اندازه ، عموما" نمی توانند از عهده ی این کار برآیند . به عبارت دیگر آنها در تشخیص ظرافت های دیداری که عمدتا" بر توانمندی شناختی استوار است ، با شکل قابل توجه مواجه هستند .

تیزبینی مسأله ای است که با استفاده از طراحی های حساب شده در فرایند تربیت بدنی قابل تقویت است. وقتی لباس های دو تیم تقریبا" شبیه به هم انتخاب می شود و یک کودک باید هم تیمی خود را از روی شباهت لباسها تشخیص دهد ، در این موقعیت ورزشی ، کودک به صورت مطلوب ، ارادی و خودآگاه در حال تقویت تیزبینی خود می باشد . یک مربی خلاق می تواند فعالیت های زیادی از این قبیل را طراحی کند و از زنگ ورزش نهایت استفاده را ببرد. مربی می داند که در این فرآیند ( درمانی – آموزشی ) ، عمده ترین مسأله داشتن صبر و انجام تمرین های مکرر است .

5- تأثیر تربیت بدنی بر مهارت های حرکتی درشت

گذشته از مهارت های حرکتی ظریف و مهارت های ادراکی – حرکتی فوق ،  گروه عمده ای از فعالیت هایی که به گونه ای مستقیم بر رشد جسمانی و هماهنگی کلی یک کودک آهسته گام تأثیر دارند ، مهارتهای حرکتی درشت است . این دسته از مهارت ها به طور سنتی در برنامه های تربیت بدنی جای گرفته اند

مهارت های حرکتی درشت ، دستاوردهای چندی برای کودکان به ارمغان می آورند . مهمترین این دستاوردها عبارتند از : دویدن ، راه رفتن ، پریدن ، لی لی رفتن ، هل دادن ، کشیدن ، بلند کردن اشیاء یا ضربه زدن با پا و دست و ... این مهارت ها بسیار حیاتی هستند و نقش مهمی در طول عمر و تداوم زندگی انسان بازی می کنند. لازمه ی داشتن مهارت های حرکتی درشت ، داشتن آمادگی جسمانی مناسب و توانمندی عضلانی و هماهنگی کلی می باشد. عموم مهارت های حرکتی بنیادی در حیطه ی مهارت های حرکتی درشت قرار می گیرند و این مهارت ها هستند که ورود انسان را به عرصه ی اجتماع میسر می سازند و بدین سبب است که در حیطه ی خدمات مستقیم تربیت بدنی مورد بحث واقع شده اند . اولین انتظار ما از تربیت بدنی ، پرورش جسمی سالم است تا انسان بتواند از اولین حق خود که حرکت است ، استفاده کند و در محیط به عنوان موجودی فعال ظاهر گردد و از امکانات اجتماع که مختص همه است سود جوید.

ب) استفاده های ابزاری تربیت بدنی

1- تربیت بدنی و نقش آن در کاهش مشکلات تحصیلی

یکی از مشکلات عمده ای که در کودکان آهسته گام در پی مشکلات شناختی آنها به کرات دیده می شود ، مشکلات یادگیری است. گاهی دیده می شود که گروهی از کودکان آهسته گام مشکلاتی در خواندن ، نوشتن ، دیکته و ریاضیات از خود نشان می دهند . در این خصوص همه ی مربیانی که با کودکان سر و کار دارند باید از همه ی امکانات خود سود بجویند و به رفع این مشکلات همت گمارند. اما مربی تربیت بدنی چگونه می تواند به این مهم بپردازد؟ برای یافتن پاسخ این سؤال ضروری است مشکلات تحصیلی فوق الذکر با دقت بیشتری مورد بررسی قرار گیرد. در وهله ی اول باید بدانیم که علت ضعف کودک در خواندن ( به عنوان مثال ) چیست؟ یک فرضیه در این زمینه داشتن حافظه ی دیداری ضعیف است. یک کودک عادی در جریان خواندن ، ابتدا به محرک ( واژه ) نگاه می کند ، آن را به حافظه ی دیداری خود می فرستد و چند ثانیه آن را نگه می دارد و بازشناسی می کند و به آن محرک پاسخ می دهد ( کلمه را می خواند ) . چنین کودکی در زمینه ی تعقیب چشمی روی سطرها مشکلی ندارد. پس یک فرضیه ی دیگر برای ضعف در خواندن ، ضعف در تعقیب چشمی یا عدم آن است. البته تشخیص حروف و شناسایی کلمات را نیز در جریان خواندن نباید نادیده گرفت.

برای رفع مشکلات فوق از تربیت بدنی می توانیم استفاده کنیم. در جریان بازیها می توانیم از توپ یا شیء دیگر استفاده کنیم و آن را در جلو چشمان کودک به حرکت درآوریم و از کودک بخواهیم تا آن شیء را دنبال کند . این هدف را می توان در بازیهای دیگر نیز طراحی کرد. با انجام این فعالیت ها ، تعقیب چشمی کودک را تقویت کرده ایم.

حافظه ی دیداری کودک نیز از طریق فعالیت های ورزشی و بازی قابل تقویت شدن است.بازی قایم باشک اگر به گونه ای طراحی شود ، حافظه ی دیداری کودکان را تقویت می کند. بازیهای دیگری را نیز می توان به گونه ای مبتکرانه توسعه داد و از فضای مورد علاقه ی زنگ ورزش به شکلی استفاده کرد که مشکلات تحصیلی بچه ها حل شود یا لااقل کاهش یابد. یک مربی خلاق می تواند با گردهم آوری کودکان در کلاس و یا محیط بیرون و یا جابه جا کردن اشیاء در این محیط از آنها بخواهد تا اشیای تغییر مکان یافته را تشخیص دهند. این بازی هم مهیج است هم به تقویت حافظه ی دیداری کمک می کند.

توانمندی نوشتاری ، نقش عمده ای در پیشرفت تحصیلی دارد. این توانمندی ها نیز به گونه ای با مهارت های حرکتی ، به ویژه مهارت های حرکتی ظریف در ارتباط است. پیش نیاز قلم به دست گرفتن و خوب نوشتن ، داشتن انگشتانی روان است.روان بودن انگشتان نیز به ماهیچه های ریز آنها برمی گردد. یک کودک وقتی می خواهد خوب بنویسد علاوه بر اینکه باید توانایی های مغزی و شناختی لازم را داشته باشد ، باید بتواند قلم به دست بگیرد و آن را به خوبی با انگشتان بچرخاند. انجام فعالیتهای حرکتی ظریف مربوط به انگشتان ، به این پیش نیاز جامه ی عمل خواهد پوشاند.

تربیت بدنی میتواند خود را وقف ریاضیات کند. مهارتهای ریاضی مهارتهایی است که افراد عادی نیز بعد از گذار از مراحل اولیه ی تحول شناخت ، بانها دست پیدا می کنند. این توانایی در عقب ماندگان هم صادق است ولی خیلی دیرتر از افراد عادی شکل می گیرد.

اختلالات نوشتن دیکته متعدد است و به عنوان نمونه از عدم تشخیص حروف مشابه ، چه از لحاظ دیداری و چه از لحاظ شنیداری یاد کرد. مثلا" کودکی که کلمه ی اسب را اصب می نویسد در حافظه ی دیداری خود نقص دارد و تمرینهای ورزشی و بازیهای گوناگون باید متمرکز بر تقویت حافظه ی دیداری باشد.

می توان فعالیت هایی در هنگام بازی طراحی کرد که بر تقویت حساسیت شنیداری یا توانایی شنیداری متمرکز باشد. وقتی کودک با شماره ی 1 می نشیند ، با شماره ی 2 می ایستد ، با شماره ی 3 دستها را از هم باز می کند و با شماره ی 4 دستها رامی بندد ، در این فعالیت ها علاوه بر دستیابی به اهداف مستقیم تربیت بدنی ، به تقویت حساسیت و توانایی شنیداری نیز می پردازد.

2- استفاده ی ابزاری تربیت بدنی در کاهش مشکلات رفتاری و روانی

گذشته از خدمات ابزاری آموزشی – شناختی تربیت بدنی در فرآیند آموزش و پرورش کودکان آهسته گام ، به بحث در مورد روان درمانی و تغییر رفتاراز طریق تربیت بدنی می رسیم. در اینجا نیز تربیت بدنی در درمان مشکلات روانی و رفتاری کودکان آهسته گام به عنوان ابزاری در نظر گرفته می شود.

کودک بیش فعالی ( دارای عقب ماندگی ذهنی ) که متعاقب بیش فعالی و نقص توجه خود ، بی درنگ به فعالیت پرداخته ، عملا" به طور غیر ارادی حرکات اضافی او متوجه اطرافیان و همسالان می گردد ، در فرآیند تربیت بدنی به چند روش ، می توان به کاهش مشکلات وی مبادرت کرد. وقتی کودک در فضای مورد علاقه ی زنگ ورزش قرار می گیرد ، میزان توجه او به فعالیتهای مورد علاقه ی ورزشی بیش از دیگر مواقع است. چنانچه این دقت و تمرکز به خوبی تقویت شود قابل تعمیم به دیگر موقعیتهاست و تمرکز و دقت بیشتر نیز منجر به کاهش رفتارهای اضافی می شود و دوستان و همسالان نیز کمتر مورد تعرض رفتارهای دیگرآزارانه ی او قرار می گیرند.

کودکان عقب مانده ی ذهنی در اکثر جوامع ، باالاجبار به حاشیه زیستی روی آورده اند . آنها معمولا" از شرکت در میهمانیها و دیگر اجتماعات انسانی بنا به دلایلی طرد شده و از مسیر عادی زندگی منحرف شده اند. طرد شدن آنان از اجتماع ، منجر به محدود شدن آنها در استفاده از امکانات محیطی می گردد.

کودک بسیاری از الگوهای مهارتی اجتماعی را از همسالان کسب می کند و در پرتو داشتن روابط سالم و مساوی با همسالان است که بخشی از سلامت روانی کودک تأمین می شود. حال اگر این بخش از زندگی با مشکل روبرو شود ، نتایج منفی عدیده ای بخ بار خواهد آمد.

یک راه کار عمده برای ورود فعال کودکان عقب مانده ی ذهنی به جامعه و اجرای برنامه ی حاشیه زیستی زدایی اهمیت بخشیدن به تربیت بدنی و گنجاندن برنامه های تخصصی تربیت بدنی در برنامه ی روزانه ی آنها است.

3- تربیت بدنی و مهارتهای شغلی

ساده ترین شغلهای موجود در جامعه ، نیازمند به داشتن حدأقل آمادگی جسمانی و انجام یک سلسله مهارتهای حرکت ایستا ، پویا و یا تعادلی است. موفقیت در مشاغلی همچون قالی بافی ، حصیر بافی ، سفالگری و ... وابسته به داشتن مهارت در حرکات ظریف انگشتان است و موفقیت در مشاغلی همچون کشاورزی ، کار با دستگاه های ساده ی فنی ، کارگری های ساده ، کار در مغازه ها و کارگاه ها نیز وابسته به داشتن مهارت در حرکت های درشت و حرکات پایه و ... می باشد. با داشتن برنامه ی تربیت بدنی منسجم و هدفمند می توان انتظار داشت که کودکان آهسته گام ، از پس مهارت های پیش حرفه ای برآیند و بتوانند وارد اجتماع شوند و به استقلال مالی دست یابند. کمتر کسی را می توان یافت که منکر نقش آمادگی جسمانی ، مهارتهای تعادلی و کلا" مهارتهای حرکتی در پیشرفت شغلی باشد.

نتیجه گیری

هدف از این بحث ، آشکار ساختن نقش بسیار مهم تربیت بدنی در زندگی کودکان عقب مانده ی ذهنی بوده است. کودک عقب مانده نیازمند به کمک اطرافیان است . از هر راهی برای کمک به ایشان باید سود جست و تربیت بدنی نیز یکی از بهترین راه ها است.

تربیت بدنی زمانی بیشترین کاربرد را پیدا می کند که دارای برنامه ای منسجم و منطبق با نیازها و تواناییهای کودکان عقب مانده ی ذهنی باشد . ضروری است تربیت بدنی دربرگیرنده ی کلیه ی مهارت های حرکتی درشت و ظریف ، مهارتهای ادراکی – حرکتی ، حرکات کششی و فعالیتهای همراه با توپ ، حرکتهای بنیادی (مثل دو ، پرش ، لی لی و ...) وفعالیت های فردی و گروهی باشد و هماهنگی حرکتی ، انعطاف پذیری ، چابکی و آمادگی جسمانی کودکان را در سرلوحه ی کار خود بگنجاند. چنین برنامه ای را می توان به عنوان برنامه ی تربیت بدنی فراگیر و تخصصی ، تلقی کرد و از آن انتظار استفاده های مورد بحث را داشت.

منابع

1- افروز ، غلامعلی          معلم و دانش آموز آهسته گام ، تعلیم و تربیت استثنائی ، شماره ی 8

2- افروز ، غلامعلی          آموزش و پرورش کودکان استثنائی ، انتشارات دانشگاه تهران 1375

3- منصور ، محمود          تحول روانی در کودکان عقب مانده ی ذهنی ، کودکان استثنائی ، شماره ی 2

4- وسیمه ، علی اکبر         تربیت بدنی و استفاده های آن در آموزش و پرورش کودکان آهسته گام ، پیوند شماره ی 246