حمد و سپاس براي خداوندي است كه اول مربي و معلم جهان هستي است و سلام و صلوات خداوند تبارك و تعالي بر انبياء و اوصياء خصوصاً آخرين پيامبر الهي حضرت محمد مصطفي(ص) و جانشينان بحق او ائمه معصومين(ع) و دخت گرامي نبي اكرم اسلام، حضرت فاطمه(س) مربيان و مسلمان بشريت. سخن از جايگاه بس رفيع و مقدس مربيگري است. وقتي خداوند تبارك و تعالي و معصومين عليهم السلام اين شغل مقدس را داشته باشند و بدان افتخار نمايند، ديگر مربيان و معلمان بايد حساب كار خودشان را داشته باشند و قدر و منزلت خويش را بدانند.  اينكه امام خميني(ره) فرمود: معلمي شغل انبياء است يا تعليم و تعلم عبادت است.، اين افتخار ما را بس كه اين جايگاه نصيب ما گشت. حال با اين توصيف شايسته است كه صفات و خصوصياتي را كه در آنان وجود دارد در خودمان به طور نسبي احياء كنيم تا بتوانيم در بستر تعليم و تربيت قرار بگيريم. پس كار مربي و معلم سنگين و شغل او مقدس است. وقتي كه زمينه در مربي و معلم پديدار گشت مربي و معلم نيز بايد آمادگي روحي و جسمي داشته باشد. چرا كه مربي فقط زمينه شكوفايي و استعدادهاي شاگرد را فراهم مي‌كند و اين شاگرد است كه بايد فعالانه در جهت مطلوب حركت نمايد. معلم نيز فقط زمينه را جهت فراگيري متعلم آماده مي‌كند و اين متعلم است كه خود فعالانه به يادگيري مي‌پردازد. غير از اين پيمودن راه بيهوده است. پس با اراده و عزم راسخ مربي و شاگرد، مي‌شود به هدفهاي تربيتي كه اسلام مشخص نموده است نزديك شد، هدف‌هايي چون اعتقادي، اخلاقي، پژوهشي، علمي، آموزشي، فرهنگي، سياسي و اجتماعي، نظامي و اقتصادي.

شرايط احراز مقام مربيگري و معلمي

مربي و معلم بايد  داراي شرايطي باشند؛ مجموعه  رفتار و كرداري كه مطابق با اصول و مسائل عقيدتي، اخلاقي و اجتماعي باشد.

اسلام براي تمامي موارد زندگي که يک انسان بدان نيازمند است تا به سعادت برسد، برنامه‌ريزي نموده است. بکارگيري اين سلسله اصول و قوانين است که مي‌تواند انسان را به هدف و مقصد نهايي برساند. اگر انسان از اين اصول تخطي نمايد نمي تواند به سرمنزل مقصود برسد. مربي و معلم الگوي فراگيران مي باشند. بنابراين چون منش و رفتار او در فرمان تأثير دارد بايد عامل به دستورات باشد. او ضمن اينکه به کار تدريس اشتغال دارد بايد عامل به گفته‌هاي خويش باشد تا تأثير رفتار بيشتر باشد. اينک بعضي از شرايطي که بايد يک مربي و معلم دارا باشد به شرح زير توضيح داده خواهد شد.

1- علم: حضرت علي بن ابيطالب(ع) مي فرمايد: دانش بياموزيد زيرا آموختن آن حسنه است، درس گفتن آن تسبيح است، بحث از آن جهاد است. آموزش آن به کسي که نمي‌داند صدقه است و براي اهلش وسيله تقرب به خداست. چون نشانه‌هاي حلال و حرام است و طالب خود را به راه‌هاي بهشت هدايت مي‌کند. علم و دانش در وحشت انيس انسان است و در تنهايي همدم اوست.

ديگران به کارهاي ايشان مي‌نگرند و آثارشان را اخذ و اقتباس مي‌کنند و فرشتگان به دوستي آنها مشتاق مي شوند و در نمازشان بالهاي خود را بر سر و روي ايشان مي کشند و اين همه از آن اوست که علم حيات قلوب است و نوري است که کوري را از ديدگان مي زدايد و نيرويي است که سستي را از بدنها بيرون مي کند. خداوند حامل علم را در منازل نيکان جاي مي دهد و همنشيني با خوبان را در دنيا و آخرت عطايش مي کند. با علم است که خداوند اطاعت و پرستيده مي شود و با علم است که صله ارحام مي شود و با علم است که حلال و حرام دانسته مي شود.  علم پيشواي عقل است و عقل پيرو علم.

2- اعتقاد به مذهب حق: بايد شيعه اثني عشري و پاكدامن از لوث بدعت‌ها باشد که اهل بدعت همه در ضلالت و گمراهي‌اند.

3- عقل: مربي بايد داراي عقل ذاتي و عقل معاش دنيوي باشد.

4- سخاوت: بايد به رفع مايحتاج زيردستان خود اقدام کند.

5- شجاعت: بايد شجاع باشد و از ملامت مردمان و آزار ايشان نهراسد.

6- عفت: بايد عفيف‌النفس باشد تا مربي از او در واهمه نباشد و اعتقادشان در او تباه نگردد.

7- علو همت: بايد همت بلند داشته باشد و از ديگران طمع مال نداشته باشد.

8- شفقت: نسبت به ديگران مشفق و مهربان باشد و ايشان را به کارهايي که فوق طاقتشان است تکليف نفرمايد و با رفق و مدارا به کار و عمل تشويقشان کند و علاقمندشان سازد.

9- حلم: بايد حليم و بردبار باشد و با ناملايمات از جاي به در نرود.

10- عفو: بايد از گناه و لغزش مريدان که به مقتضاي خوي بشر سر مي‌زند درگذرد.

11- حسن خلق: بايد که خوشخو باشد تا مريدان از خلق درشت وي نرمند و از گردش پراکنده شوند و از او اخلاق نيک کسب کنند.

12- ايثار: بايد که مصلحت مريدان را بر مصالح خويش مقدم و مرجع بدارد.

13- کرم: بايد که در وي کرم باشد.

14- توکل: بايد که با خداوند متوکل باشد و مريدان را به سبب خوف معيشت از خويشتن نراند.

15- تسليم: بايد که امور خود را به خداي خويش واگذارد.

16- وقار: بايد که با مريدان به عزت و وقار رفتار کند تا سنگيني وي مانع از گستاخي ايشان گردد.

17- هيبت: بايد که با هيبت خود در دل مريدان شکوه خويش را حفظ کند تا نفس آنان از جلالت استاد و راهنمايي خود آرامش يابد.

آداب و وظايف مربي و معلم نسبت به شاگرد

 مربيان و معلمان نسبت به شاگردان وظايفي دارند که بايد نسبت به آنان انجام وضيفه نمايند. هر چه دقيقتر و با ظرافت خاص عمل نمايند تأثير آن در شاگردان به مراتب زيادتر خواهد بود. آنان وقتي که در برابر اين همه مهر و محبت قرار گيرند قدردان زحمات خواهند بود و در صدد جبران آن برخواهند آمد. اينک به نمونه‌هايي از اين وظايف توجه نمائيد.

1- امکان وصول به مقام والاي علمي در سايه ايمان

2- ايجاد شوق و دلبستگي به علم و دانش در شاگردان

3- مواسات و دلسوزي معلم نسبت به شاگردان

4- عامل لطف و محبت موثرترين عوامل تعليم و تربيت

5- فروتني معلم نسبت به شاگردان

6- اطلاع از نام و مشخصات شاگردان

7- القاء مطالب علمي

8- رعايت ترتيب تسلسل اشتغالات علمي شاگردان

9- کوشش در تفهيم مطالب و رعايت استعداد شاگردان

10- ذکر ضوابط و قوائد کلي علوم ضمن تدريس آنها

11- تشويق شاگردان به اشتغالات علمي و تحريض بر تکرار دروس

12- طرح مسائل دقيق و پرسش از شاگردان

13- احترام به شخصيت شاگرد و اعتراف به اهميت افکار او

14- رعايت مساوات در توجه و محبت به شاگردان

15- رعايت سابقه شاگردان و نوبت آنها در تدريس

16- رعايت امتياز استعداد و تفاوت‌هاي هوش شاگردان

17- تعاون و همكاري معلمان در تعليم و ارشاد شاگردان

18- ارشاد شاگردان به معلمان شايسته

19- آماده ساختن و معرفي معلمان لايق براي جامعه

آداب و وظايف معلم و شاگرد در درس

1- مداومت و استمرار بحث و مطالعات علمي

از امام صادق (ع) روايت شده كه رسول خدا (ص) فرمود: خداوند عزوجل مي فرمايد، مذاكرات و گفتگو هاي علمي در ميان بندگانم به شرط آنكه به امر و فرمان و شناخت من رهنمون باشد، از عواملي است كه مي تواند قلب‌هاي مرده و دل‌هاي خفته را زنده و بيدار سازد.

2- خودداري از جدال و ستيزه‌جوئي در بحث

پيامبر (ص) فرمود: اگر كسي از ستيزه و جدال خودداري كند و با وجود اينكه خود را ذيحق مي داند و از درگيري در سخن صرفنظر نمايد خانه‌اي آرامبخش در قله‌هاي رفيع بهشت براي او مهيا مي گرد.

3- انعطاف و تسليم بودن در برابر حق

پيامبر (ص) مي فرمايد: كسي كه ذره‌اي كبر وخودبزرگ‌بيني در دل او وجود داشته باشد، به بهشت و سراي نيك‌بختي  راه ندارد.

4- نبايد از يادگيري و تحصيل و آگاهي در هيچ شرايطي استنكاف نمود

پيامبر (ص) مي فرمايد: حكمت و دانش گمشده افراد باايمان است.

5- آمادگي قبلي معلم و شاگرد براي درس

معلم و شاگرد قبل از درس دقت و تأمل نمايند و آن را به صورت منقح و پاكيزه‌اي آماده سازند تا معلم بدون شتابزدگي به  درس بپردازد و شاگرد هم سوالات خوبي داشته باشد.

6- رعايت نظافت و پاكيزگي و آراستن ظاهر

معلم و شاگرد آنگاه كه بخواهند در جلسة درس حضور يابند لازم است با وضو و پاكيزه از هر گناه و آلودگي باشند.

امام زين العابدين(ع) مي فرمايد: حق كسي كه رهبري علمي تو را بر عهده دارد آن است كه بزرگش داري و مجلس او را موقر بداري وخوب به سخنان وي گوش فرا دهي. صدايت را بر او بلند نكني. سؤال كسي را كه از او مي‌پرسد پاسخ نگويي تا او خود به جواب برخيزد. در مجلس او با كسي سخن نگويي و نزد او از كسي بدگويي نكني. هر گاه نزدت از او به بدي ياد شد از او جانبداري كني. عيبهايش را بپوشاني. خوبيهايش را آشكار سازي. با دشمن او همنشين نشوي. با دوست او دشمني نورزي. پس هر گاه چنين كردي فرشتگان خدا براي تو گواهي مي‌دهند كه تو او را مقصد خود قرار دادي و (براي خدا نه براي مردم) دانش او را آموختي.

دستورات عملي جهت تزكيه نفس

مربي و معلم بايد در جهت تزكيه نفس خويش و شاگردان تلاش وافري داشته باشد، دستورات عملي اسلام را به آنان بگويد، راههاي رسيدن به مقصد را كه همان كمال انساني است در اختيار آنان بگذارد. اين راهها همانطوري كه گفته شد بايد سهل الوصول باشد. تناسب سني و جسمي شاگردان را رعايت نمايد. تكرار دستورات و عمل آن مي تواند مفيد باشد.

مراقبه و مصاحبه

مراقبه چيزي است كه هميشه بايد همراه انسان باشد. يعني انسان بايد حالش حال مراقبه باشد. محاسبه، پيش از آن كه از شما حساب بكشند كه در قيامت خواهند كشيد خودتان همين جا از خودتان حساب بكشيد. خودتان را وزن كنيد و بكشيد پيش از آنكه آنها شما را بكشند. آنجا شما را به ترازو خواهند گذاشت و خواهند كشيد.

مشارطه

مشارطه آن است كه در اول روز مثلاً با خود شرط كه امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارك و تعالي رفتار نكند و اين مطلب را تصميم بگيرد. معلوم است يك روز خلاف نكردن امري است خيلي سهل. انسان مي تواند به آساني از عهده‌اش برآيد. تو عازم شو و شرط كن، تجربه نما و ببين چه قدر سهل است. ممكن است شيطان اين امر را بر تو بزرگ نمايش دهد ولي اين از حقه‌هاي آن ملعون است. او را از روي واقع لعن كن و بيرون ران و يك روز تجربه كن، آن وقت تصديق خواهي كرد.

بعضي از ويژگي‌هاي مربي و معلم

مربي و معلم داراي ويژگيهايي بايد باشند تا امر تعليم و تربيت به آساني صورت پذيرد. بعضي از آن بيان شد و اينك چند مورد به خاطر اهميت موضوع آورده مي شود تا توجه به آن سبب شود كه متوليان امر تربيت در انجام وظيفه سنگين خودشان دقت نظر داشته باشند.

1- نظم در رفتار و گفتار

2- كف نفس (= خويشتن‌داري)

3- رعايت اصلاح ذات البين (آشتي دادن بين مؤمنان)

4- نوآوري و خلاقيت

5- وجدان كاري و انضباط اجتماعي

6- برنامه‌ريزي در كار

7- توجه به سخنان زيردستان

8- تشويق و تنبيه

9- عشق و محبت به مردم

10- روحيه انتقادپذيري

11- ارزيابي كارها

12- توجه به اصل مشورت

13- پرهيز از ياس و نااميدي

14- صداقت در كار

15- آگاهي از مسائل روز

16- آينده‌نگري

17- اولويت‌يابي در كارها

18- دشمن‌ستيزي

19- شور‌آفريني و بانشاط بودن

20- تشويق و ترغيب به وحدت

21- نظافت و پاكيزگي

22- رعايت احترام متقابل

 عوامل موثر در تربيت در آيات قرآن

1-    دعا: صافات /100- فرقان  / 74-77 - آل عمران /38 - رعد 27

2-    تفكر و تعقل: يونس /24/100-  بقره /266

3-    تعليم و تعلم: آل عمران 79

4-    عبادت: بقره /21  -  زاريات / 56

5-    تقوي تزكيه:   اعراف   169 -   بقره /282    شمس /9   -    اعلي /14    -  توبه /103

6-    سعي و عمل:     نجم 4/ 39 - نحل /97 -   اسراء19 - نازعات 35- عنكبوت

7-    زهد و اعتدال: قصص82- نعمان 19 -

8-    معاشرت با نيكان: مدثر41/45- كهف 28- فرقان 28/29- زخرف 67 / 68

9-    انفاق و سخاء : حشر9  -  آل عمران 99   - سبا 26

10- ايمان به خدا:    بقره 20

11-نماز:هود 14  -    اسراء 78 /79  -   طاها

12-زكات:   بقره 43

13-خمس    انفال 41

14-جهاد

15-توّلي و تبرّي:  فتح29

16- روزه:   بقره 183

منابع و مآخذ:

1- اربعين حديث امام خميني (ره)

2- تعليم و تربيت در اسلام، استاد شهيد مطهري

3-معالم الدين ، شيخ حسن ابن شهيد ثاني  -ترجمه علي شيرواني

4- آداب تعليم و تعلم در اسلام  ، شهيد ثاني- ترجمه سيدمحمدباقر شيرواني

5- نشان از بي نشانها،  علي مقدادي

6- التربيه والتَعليم في القرآن و الحديث، شيخ محمد رضا فرهاديان